Mieczysława Tomaszewskiego portret własny

„Nie jest to monografia ani podręcznik czy kompendium historyczne, lecz wybór tekstów, powstałych przy tym na przestrzeni wielu lat. Jako teksty jednego autora noszą w sobie zarówno powtarzalność, niekiedy obsesyjną, jak i zmienność, odmieniającą niekiedy pierwotne punkty widzenia” – pisze Mieczysław Tomaszewski w Posłowiu do zbioru Pieśń polska. Chopin, Moniuszko, Karłowicz, Szymanowski. Studia i interpretacje, wydanego już po śmierci Profesora przez Polskie Wydawnictwo Muzyczne w 2019 roku (506 s.). Wybór i układ tekstów pochodzą od Autora, zatem możemy mieć pewność, że ściśle odzwierciedlają jego intencje. Choć w Posłowiu mowa o „wielu latach”, większość artykułów składających się na omawiany tom powstała na przełomie XX i XXI wieku, a prawie wszystkie doczekały się pierwszej bądź kolejnej publikacji po 2000 roku. Z tekstów dawniejszych otrzymaliśmy dwa fragmenty niedokończonej książki „Pieśni i piosnki Chopina”, pisanej w 1958 roku, polską wersję wykładu wygłoszonego na I Międzynarodowym Kongresie Chopinowskim zorganizowanym przez Zofię Lissę w 1960 roku (publikacja w roku 1963) oraz referat o Łabędziu Szymanowskiego, wygłoszony na dorocznej konferencji Sekcji Muzykologów ZKP w 1963 roku.

Upoważnieni przez Autora do poszukiwania „obsesyjnych powtórzeń” odnajdziemy je bez trudu przede wszystkim w jego metodzie. Już w najstarszym z opublikowanych tekstów o pieśniach Chopina, zamieszczonym w księdze pokongresowej pod redakcją Lissy, zapoznajemy się z charakterystycznym sposobem myślenia Tomaszewskiego, zmierzającym do typologizacji badanego materiału poprzez zdefiniowanie jego motywów wiodących i uporządkowanie ich w postaci heterogenicznego schematu. Ów schemat zasadza się zwykle na wyjściowej parze przeciwstawnych kategorii określających „typ” danej muzyki w powiązaniu z „typem” kompozytora – jego światopoglądem, artystyczną genealogią, bagażem doświadczeń życiowych itp. W przypadku Chopina będzie to opozycja heroizm–erotyzm, w przypadku Moniuszki dwie tonacje: dur i moll, u Karłowicza „dwa tryby jednej tonacji” – impresywny i ekspresywny, u Szymanowskiego – twórczość przynależna do sfery dnia i nocy, piekła i nieba, itd. Innym rozwiązaniem bywa wyjście od układu triadycznego. Trzy pieśni, trzy style – brzmi np. tytuł jednej z prac o pieśniach Szymanowskiego, a w kolejnej – „Semplice e divoto”: Szymanowskiego „idiom franciszkański” – mowa o trzech źródłach „inspiracji franciszkańskich” (s. 373). Zdecydowanie ważniejsze jest jednak myślenie oparte na opozycjach binarnych. Promuje je Tomaszewski jako wrośnięte w europejską tradycję, samo w sobie stanowiące ważny przekaz kulturowy. Pisze o tym w jednej z końcowych prac składających się na omawianą antologię:

Dzieje kultury dostarczały zawsze jakichś linii podziału, które w naturalny sposób różnicowały i wyróżniały kategorie twórczości w zależności od dominacji jednej ze stron jakiegoś dychotomicznego układu. W czasach romantyzmu mocno zarysowała się na przykład różnica między twórczością Północy i Południa, w czasach modernizmu – między kulturą Wschodu i Zachodu. Nietzsche nauczył nas odróżniać sztukę determinowaną przez wyobraźnię o charakterze apollińskim od determinowanej przez wyobraźnię o charakterze dionizyjskim (s. 396).

W przypadku najstarszego artykułu o pieśniach Chopina (Filiacje pieśni Chopina z pieśnią ludową, powszechną i artystyczną, 1960, publ. 1963) chodziło o umieszczenie tych utworów w historycznym kontekście poprzez przyporządkowanie ich do trzech nurtów: pieśni artystycznej, powszechnej i ludowej. Punktem wyjścia rozważań nie jest tam warsztatowy poziom opracowania (który uprawniałby do wyróżnienia nurtu pieśni artystycznej) ani obecność lub nieobecność motywów ludowych (która mogłaby być kluczem do rozprawiania o nurtach pozostałych), lecz stylistyczny idiom pieśni związany z ich przynależnością do odmiennych tradycji kulturowych. Już wówczas odniósł Tomaszewski poszczególne pieśni do podobnych im utworów funkcjonujących w różnych środowiskach, popierając swoje spostrzeżenia przykładami z dorobku innych polskich twórców pieśni wczesnoromantycznej i romantycznej. Dokonany podział stanowił podstawę dyskursu na temat rozwojowego charakteru twórczości wokalnej Chopina, zrodzonej z ducha polskiej pieśni klasycystycznej i wczesnoromantycznej, pod koniec zaś sięgającej ideału pieśni romantycznej.

Identyczny tok myślenia zastosował Tomaszewski w tekście otwierającym antologię: Pieśń polska „Wieku Uniesień”. Rekonesans z 2006 roku. Materiał omawiany jest w podziale na podobne nurty, tyko inaczej nazwane (nurt wysoki – elitarny i egalitarny, nurt niski – ludowy i powszechny) i zinterpretowany według diachronicznego schematu rozwoju od fazy wczesnoromantycznej, poprzez romantyczną, do późnoromantycznej.

Przyjęty typ dyskursu o pieśniach Chopinowskich wzbogacił Tomaszewski z czasem o nowy, ważny element – porównanie. Głęboka znajomość polskiego i europejskiego repertuaru pieśniowego, a także polskiej i obcej poezji pozwoliła Uczonemu na popieranie szczegółowych spostrzeżeń rozmaitymi, świetnie dobranymi przykładami (np. w trzecim z artykułów wyboru, pochodzącym z 1999 roku). W związku z tym z tekstu na tekst umacniała się i uwyraźniała warstwa rozważań kontekstowych w jego rozmyślaniach nad pieśniami. Interesowała Tomaszewskiego atmosfera miejsca i czasu, który miał wpływ na kształtowanie się idiomu pieśni chopinowskiej oraz na sposób jej funkcjonowania w przestrzeni publicznej, w tym rezonans. W sposób szczególny podkreślał Autor obecność wątków wiążących twórczość wokalną Chopina z atmosferą polskiego romantyzmu – wywiódł z niej charakterystyczne zawieszenie jej między patriotycznym heroizmem i liryczną intymnością oraz erotyzmem (inaczej: pokojem i wojną, s. 87), obecne także w romantycznej polskiej poezji. Namysł nad intymną stroną Chopinowskich arcydziełek stał się z kolei punktem wyjścia dla refleksji antropologicznej. Ten aspekt ujawnia się w artykule Pieśni Chopina późne i ostatnie (2010, publ. 2016), w którym Moja pieszczotka, Pierścień i Wiosna zostały powiązane z ich domniemanymi bohaterkami lirycznymi – Marią Wodzińską i Delfiną Potocką. Tytuł artykułu jest nieco mylący, gdyż omawia w nim Tomaszewski po raz kolejny całą drogę Chopina jako autora pieśni; warto zwrócić szczególną uwagę na zawarte w nim wyrażenia „pieśni późne” i „pieśni ostatnie”. Stanowią one clou uprawianej przez Tomaszewskiego hermeneutyki inspirowanej myślą Diltheyowską odnoszącą się do dokumentów piśmienniczych, lecz znacząco zmodyfikowanej – zmierzającej nie tyle do rekonstruowania sieci sensów estetycznych dzieł realizujących się w procesie historycznym, ile do budowania subiektywnej „biografistyki duchowej” kompozytorów, ufundowanej na założeniu istnienia głębokiego porządku w twórczości pojętej jako narracja nierozerwalnie związana z życiem twórcy. Porządek ten przyjmuje postać inwariantnego modelu – ciągu stałych faz występujących, ujmując rzecz w ogromnym uproszczeniu, od pierwocin twórczości, poprzez wieloetapowe dojrzewanie w dialektycznej serii buntów i samoakceptacji, do ostatecznego spełnieniaZob. Mieczysław Tomaszewski, Życia twórcy punkty węzłowe. Rekonesans, w: idem: Muzyka w dialogu ze słowem, Kraków 2003, s. 35.. Granicą modelu jest właśnie owa „faza ostatnia”:

Bywa poprzedzana momentem szczególnie silnego poczucia samotności i towarzyszącego mu paradoksalnie – poczucia wyzwolenia. Następuje pogrążenie w samym sobie, oderwanie od rzeczywistości bezpośredniej, rozchwianie lub dezintegracja wyobraźni, powroty do źródeł i wybieganie w sferę możliwości zaledwie przeczutych. Twórczość nabiera charakteru solilokwialnego i pożegnalnego, rzec można: testamentarycznego. […] Do głosu dochodzą akcenty mistyczne i metafizyczne. Wyrazista fragmentaryczność dzieła bywa rekompensowana jednością i spójnością na piętrze ponad-materiałowym, by nie powiedzieć: ponad-dziełowymIbidem, s. 43..

Tak ujęta kwestia twórczości późnej i ostatniej powraca m.in. w artykułach Muzyka Szymanowskiego między „choreico barbaro” a „simplice e divoto” (2002) oraz Karola Szymanowskiego droga ku sobie, będącym rozszerzoną wersją poprzedniego (2002).

Odrębny nurt refleksji Mieczysława Tomaszewskiego o pieśniach to nurt, nazwijmy go, muzykologiczny, spełniający się w mniej lub bardziej szczegółowej analizie formalnej i stylokrytycznej utworów. Korzystając z podpowiedzi metodologicznej samego Autora, można go usytuować jako część binarnej pary interpretacji skierowanych bądź „na zewnątrz” (ku kontekstowi), bądź „do wewnątrz” (ku dziełu). W omawianej antologii nurt analityczny reprezentowany jest we wszystkich działach poświęconych kolejno pieśniom Chopina, Moniuszki, Karłowicza i Szymanowskiego. Wszystkie te analizy są zaś wykonane według tego samego, sprawdzonego schematu. Mają charakter erudycyjny, są należycie uzbrojone w literaturę fachową, podpierają się nośnymi koncepcjami naukowymi (zwłaszcza strukturalizmem – tu kilkakrotnie wykorzystany pomysł przełożenia na sytuację muzyki koncepcji funkcji języka Romana Jakobsona), posługują się fachową terminologią.

Komplet tych cech zawierają rozprawy Piosnka „Gdzie lubi”, czyli „le petit rien” – nie bez znaczenia oraz „Smutna rzeka”, stanowiące rozdziały nieopublikowanej książki o pieśniach Chopina, przygotowywanej w latach 1958–1959 (pierwsza z rozpraw doczekała się publikacji w 2013 roku). W ich częściach wstępnych omówione są źródła, dalej znajduje się drobiazgowa analiza filologiczna tekstu, następnie mowa o jego relacji do muzyki najpierw rozłożonej na elementy (metrum, rytm, typ melodyki, jej źródła, m.in. ludowe, harmonika, typ akompaniamentu), a następnie zinterpretowanej w kategoriach semantycznych, stylistycznych i historycznych.

Temu samemu, choć zredukowanemu schematowi odpowiada artykuł Mickiewicz u źródeł liryki wokalnej Stanisława Moniuszki otwierający część „moniuszkologiczną” zbioru. Pominął w nim Autor sprawozdanie na temat źródeł i pierwodruków, a analizę tekstu i muzyki oraz ich wzajemnych relacji potraktował skrótowo, ograniczając się do omówienia najbardziej znaczących rozwiązań kompozytorskich – tych, które pozwoliły mu następnie na skonstruowanie syntetycznej charakterystyki typu Moniuszkowskiej liryki pieśniowej. Charakterystykę tę pogłębił Autor w drugiej pracy należącej do „działu moniuszkowskiego” – Pieśni Stanisława Moniuszki w kontekście liryki wokalnej swego czasu. Stanowi ona swego rodzaju recykling – jej teoretyczne założenia i metoda są identyczne jak te, które zastosował w artykułach o Chopinie.

Tak jest również w przypadku tekstów Struktura i ekspresja pieśni Karłowicza, (1999) i Pieśni Mieczysława Karłowicza odczytane raz jeszcze (2016). Mają one charakter encyklopedyczny, a ich treść można podsumować za pomocą jednego z użytych w nich śródtytułów – W stronę syntezy. Syntetyczność obowiązuje tu już na poziomie języka – zasadnicze momenty rozumowania oraz wnioski ujął Autor w punktach.

Przechodzimy do części antologii poświęconej pieśniom Szymanowskiego. Nie mogło tu zabraknąć obszernej pracy o Słopiewniach, pochodzącej z 1962 roku, a opublikowanej po raz pierwszy w roku 1968. Przedstawiona tam analiza cyklu, do dziś odgrywająca rolę wzorcowej, zakorzeniona jest w Ingardenowskiej teorii warstw dzieła literackiego i skupia się na próbie drobiazgowej rekonstrukcji procesu budowania się poszczególnych warstw znaczeń w procesie lektury wiersza przez kompozytora (tj. jego konkretyzacji). Zarazem jednak dużo pisze w niej Tomaszewski o zastosowanych przez Szymanowskiego środkach kompozytorskich, zmierzając do nakreślenia jego dualistycznego (!) wizerunku jako „futurysty romantyzującego” (s. 356). Wizerunek ten pogłębiają kolejne prace o Szymanowskim, poświęcone nurtowi „franciszkańskiemu” w jego pieśniach z różnych opusów, o treści odnoszącej się bezpośrednio do św. Franciszka z Asyżu bądź będącej reprezentacją tzw. pobożności franciszkańskiej (Semplice a divoto…, 1997, publ. 2001) oraz o spożytkowaniach toposu nocy, skojarzonych z „późnością” – „starzeniem się stylu romantycznego” (s. 397) – esej Szymanowskiego „ścieżki nocy” (2007, publ. 2011).

Ostatnia część książki, zatytułowana Aspekty i relacje, ma charakter przekrojowy. Umieścił tam Tomaszewski artykuł o polskiej pieśni miłosnej od średniowiecza do współczesności (Wokół polskiej pieśni miłosnej. Rekonesans, 2010), pracę o twórczości do tekstów Mickiewicza (Rezonanse i echa liryków Mickiewicza w pieśni polskiej, 2007) oraz nieco większych rozmiarów rozprawę Pieśni polskie późnego i spóźnionego romantyzmu – popularności szczególnej (2007, publ. 2008). Tematyka tej ostatniej nawiązuje do pierwszego tekstu o pieśniach Chopina, opublikowanego w 1963 roku. W ten sposób układ kompozycyjny antologii zgrabnie się domyka, pozwalając zarazem zorientować się, jak dalece rozwinął Tomaszewski w ciągu półwiecza badań nad polskimi pieśniami swój koncept rekonstruowania dziejów pieśni artystycznej i popularnej jako równoległych ciągów, bliźniaczo wyrosłych w atmosferze czasu ich powstawania.

Antologia przygotowana przez Mieczysława Tomaszewskiego jest jego autoportretem. Tę cechę nadaje jej nie tylko treść – monolityczna, trzymająca się tych samych, powziętych na początku drogi twórczej założeń – ale i ton wypowiedzi – niedzisiejszy w swoim ostentacyjnym subiektywizmie, nacechowany emocjonalnie, specyficznie deklaratywny. Mieczysław Tomaszewski nadaje wielkie znaczenie każdemu szczegółowi, o którym rozprawia, na jednym poziomie stawia sprawy zasadnicze i rzeczy (pozornie) małe. Czyta się jego pisma jak literaturę piękną, chociaż mieści się w nich ogromna i ścisła wiedza i o ich przedmiocie, i jego kontekstach.

Książka została bardzo pięknie i starannie wydana. Redaktorem merytorycznym była Kamila-Stępień Kutera. Opracowała komentarze źródłowe, dokładnie zrewidowała tekst główny, treść odsyłaczy i przykłady nutowe, których w książce jest bardzo dużo, co jeszcze bardziej podnosi jej wartość. Redakcja PWM zaopatrzyła tom w Bibliografię, obejmującą aż 20 stron, oraz indeks nazwisk. Dzięki temu „oprzyrządowaniu” antologia może służyć jako łatwy do obsługi informator o dorobku polskiej i europejskiej twórczości pieśniowej. Przede wszystkim jest jednak Lekturą – przez duże L.